«Գիտությունը, մտավոր արժեքները ստեղծվել են ոչ թե գիտական աստիճանի, ակադեմիկոսի կոստյումի տիրանալու, այլ բովանդակության համար»
01.05.2020 | 00:35
«Իրատեսի» հյուրը արվեստաբան ՄԱՐՏԻՆ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆՆ է: Ինչպես և կարելի է ենթադրել այսօրվա իրականության մեջ, մեր զրույցի գլխավոր առանցքը չարաբաստիկ կորոնավիրուսն է: Սա անխուսափելի է ներկայում, եթե անգամ զրուցակիցդ հետաքրքիր ու խորագետ արվեստաբանն է:
-Պարոն Միքայելյան, ցանկացած թեմա դառնում է ստեղծագործելու խթան: Կորոնավիրուսը նու՞յնպես կարող է այդպիսի գործառույթ ունենալ և հետագայում դառնալ զանազան ստեղծագործություններում հանդիպող թեմա:
-Ես կարծում եմ՝ այո: Բավականաչափ հետաքրքիր ժամանակի մեջ են ապրում հիմա ստեղծագործող մարդիկ: Պոետները, նկարիչները, գրականագետները, արվեստաբանները հիմա ժամանակ ունեն մտածելու՝ ինչ են արել, ինչն են կիսատ թողել: Այն, ինչ չէին հասցրել կարդալ, իմանալ մինչև համավարակը, հիմա ժամանակ ունեն լրացնելու, իրենց ունեցած տեսակետները համեմատելու, համադրելու: Մանավանդ որ կա համացանցը: Այն բավական հեշտացրել է մարդկանց գործը: Համացանցում կան բազմաթիվ նյութեր, հատկապես անգլալեզու գրական տեքստեր, որոնք, անգամ լեզվին չտիրապետելու դեպքում, կարելի է համակարգչի օգնությամբ վայրկենապես թարգմանել և ուսումնասիրել: Ես չէի ուզենա երիտասարդությանը հանդիմանել, բայց կուզեի հասկանալ, թե ինչու չեն կարդում մեր հանիրավի մոռացված հեղինակներին: Նկատի ունեմ, օրինակ, նշանավոր պատմաբան Հակոբ Մանանդյանին, նրա «Տիգրան Երկրորդը և Հռոմը» գիրքը: Նկատի ունեմ Նիկողայոս Ադոնցին, Մանուկ Աբեղյանին, այլոց: Ես կուզենայի, որ այսօրվա աշխատասեր մարդիկ, որոնք բազմաթիվ գրքեր են արտադրում, գոնե մի անգամ նայած լինեին իմ թվարկած հեղինակների գործերը: Այդ մարդկանց մեջ կան ակադեմիկոսներ, գիտական կոչում ունեցողներ, բայց նրանցից քչերն են անդրադարձել իրենցից առաջ եղած խոշոր գիտնականներին: Ամբողջ աշխարհում գիտությունը, մտավոր արժեքները ստեղծվել են ոչ թե գիտական աստիճանի, ակադեմիկոսի կոստյումի տիրանալու, այլ բովանդակության համար: Այդպես անշահախնդիր, ինքնամոռաց, հանուն գիտության էին աշխատում նշածս մարդիկ: Այդպիսին էր Տարտուի համալսարանի նշանավոր ներկայացուցիչ, լեզվաբան, գրականագետ, արվեստաբան Յուրի Լոտմանը, որը նաև Երևանի պետական համալսարանում է վեց ամիս դասախոսել: Այդպիսին էր եվրոպական մասշտաբով մեծ մի գիտնական՝ ընդամենը Պենզայի մանկավարժական ինստիտուտի դասախոս, գիտության թեկնածու Միխայիլ Բախտինը, որի անունը մեր դասախոսները չէին էլ լսել: Իսկ ես նրա մասին առաջին անգամ լսել եմ Պարույր Սևակից: Բախտինն ընդամենը գիտության թեկնածու էր, բայց երբ Եվրոպան ծանոթացավ նրա գործերին, զարմացավ: Ճիշտ այնպես, ինչպես 1970-ականներին զարմացան ռուս արվեստաբանները, երբ Հայաստանի ազգային պատկերասրահում ծանոթացան Վարդգես Սուրենյանցի և Եղիշե Թադևոսյանի ստեղծագործություններին: Նրանք գիտեին Սարյանին, Այվազովսկուն, բայց չգիտեին այդ երկու տաղանդավոր հայերին: Վերադառնամ Բախտինին. նա իր շրջապատում, ռուսական միջավայրում մի առանձնակի հարգանք, պատիվ չուներ, բայց ապշեցրել էր ամբողջ Եվրոպայի գրականագետներին, արվեստաբաններին, փիլիսոփաներին: Նա իսկապես Եվրոպայի նշանավոր գիտականներից մեկն էր, բայց ակադեմիկոս չէր, ընդամենը՝ գիտության թեկնածու: Մեր ակադեմիկոսի կոչում ունեցողները, որ այդպես լավ աշխատում են, գոնե մի անգամ իրենց ձեռքը վերցրե՞լ են Սեբաստիան Շահումյանի «Վերացականությունը լեզվաբանության մեջ» գիրքը, մի անգամ հետաքրքրվե՞լ են այդ մեծ մարդու կյանքով: Նա ֆանտաստիկ կենսագրություն է ունեցել, բազմաթիվ լեզուների էր խորապես տիրապետում, այդ թվում, իհարկե, հայերենին: Կառուցվածքային լեզվաբանության հիմնադիրն է եղել Սովետական Միությունում, դարձել լեզվի ինստիտուտի կառուցվածքային լեզվաբանության բաժնի ղեկավարը:
-Լեզվի ո՞ր ինստիտուտի մասին է խոսքը՝ ռուսակա՞ն, հայկակա՞ն:
-Հայկակա՞ն: Նա որ Հայաստանում աշխատեր, ո՞վ նրա մասին կիմանար աշխարհում: Հայաստանի լեզվի ինստիտուտում մի շատ կարգին մարդ էր աշխատում՝ Գևորգ Ջահուկյանը: Ո՞վ է հիշում այսօր այդ պայծառ, լուսավոր մարդուն, բացի մեկ-երկու լեզվաբանից: Սեբաստիան Շահումյանին հրավիրել էին ԱՄՆ՝ Ելի համալսարան, և սրա շնորհիվ է, որ այս գիտնականը աշխարհահռչակ դարձավ: Այդպիսի մեծ հայրենակիցներ ենք ունեցել, ինչու՞ չեն կարդում նրանց: Նույնը կասեմ Ալբերտ Ստեփանյանի, հանիրավի մոռացված գրականագետ Ալբերտ Կոստանյանի, Վիլհելմ Մաթևոսյանի մասին, որոնց ես ակնածանքով եմ կարդում, բայց այսօր քանի՞սն են նրանց ճանաչում: Այս մարդիկ հետևում էին իրենցից առաջ եղած մեծերի՝ Աբեղյանի, Ադոնցի, Մանանդյանի տրադիցիաներին: ՈՒղղակի իրենք ավելի մոդեռն են, հատկապես՝ Ալբերտ Ստեփանյանը: Եվ այս մարդիկ ակադեմիկոսներ չեն, ու դա բոլորովին էլ կարևոր չէ: Մերոնք են դրան մեծ նշանակություն տալիս: Մտածում են, օրինակ, եթե Գառզուն դարձել է Ֆրանսիայի ակադեմիայի անդամ, դրանից ավելի բարձր բան էլ չկա աշխարհում: Բայց դա բոլորովին այդպես չէ: Ակադեմիկոսի կոչում ունենալը դեռևս որևէ բան չի նշանակում: Ոչ թե կոչմանն է պետք ձգտել, այլ արժեքներ է պետք ստեղծել: Եվ եթե երիտասարդ սերունդը կհամարի, որ ես հետամնաց եմ, քանի որ խորհուրդ եմ տալիս կարդալ Ադոնցին, Մանանդյանին, Աբեղյանին, թող ժամանակակից Ալբերտ Ստեփանյանին կարդա: Նա ավելի մոդեռն ձևով շարունակում է այդ մեծ հայագետների գործը: Մարդ պետք է գրել կարողանա նախ և առաջ, որպեսզի ինչ-որ թեմայի մասին մտքերն արտահայտել կարողանա: Ահա այս համավարակի ժամանակը տալիս է հնարավորություն ծանոթանալու այսպիսի մեծ հայերի գրքերին, կուզենայի, որ այսպիսի բաներով լցնեին մարդիկ իրենց ինքնամեկուսացման օրերը: Նոր սերունդը, ցավոք, գրքի թշնամի է:
-Գրքի թշնամի է, որովհետև ավելի շատ ինտերնետի բարեկամն է:
-Ես էլ եմ ինտերնետի բարեկամը: Բայց սա չի նշանակում, թե գիրք չպիտի կարդաս:
-Արվեստաբանը ի՞նչ հայացքով է դիտարկում կորոնավիրուսի համավարակը:
-Ամբողջ աշխարհը զզվել-ձանձրացել է էս կորոնավիրուսի թեմայից: Ես, իհարկե, խոր ցավ եմ ապրում, որ իմ սիրելի երկիր Իտալիան ահագին կորուստներ ունեցավ այս համավարակի պատճառով: Կորուստներ ունի Իսպանիան, վատ վիճակում է Ամերիկան: Բայց դիագրամի կորն արդեն իջնում է: Ես շատ հավանում եմ մեր իշխանությունների ձեռնարկած քայլերը համավարակի ուղղությամբ: Օրեր առաջ լսում էի հայտնի լրագրող Ալեքսեյ Ռոմանովին, որը կարգին մարդ է, մեր երկրի իսկական բարեկամներից: Նա ուրախ-ուրախ ասում էր, որ Երևանի փողոցներում լիքը մարդ կա, որ մարդիկ ազատ զբոսնում են: Գուցե ոմանք սա բացասական բան կհամարեն, բայց ես շատ ուրախ եմ, որ մեր փողոցներում այդքան մարդ կա: ՈՒ թեև նրանք փողոցում են, բայց սոցիալական տարածությունը միմյանց միջև պահպանում են: Ես հավանում եմ նաև մեր ոստիկանության գործողությունները: Իհարկե, ասում են, որ ծայրամասերում այլ վիճակ է, որ մարդիկ այնքան էլ կարգապահ չեն:
-Ճիշտ են ասում. ես ծայրամասում եմ ապրում, և իմ թաղամասում մարդիկ, իսկապես, անկարգ են: Նարդի խաղացողներ, արևածաղկի սերմ չրթող-թքողներ, կոլեկտիվ զբոսնողներ, խմբերով վերելակ խցկվողներ, սուպերմարկետում միմյանց հրող-տրորողներ… էնպես որ, միայն քաղաքի կենտրոնով մի դատեք, մենք այնքան էլ բարձր գիտակցություն չենք դրսևորում այս օրերին:
-Այ, դա լավ չէ: Շատ վատ եմ զգում, որ էս կորոնավիրուս կոչեցյալը հարձակվեց աշխարհի վրա: Սորբոնի համալսարանն ավարտած իմ շատ խելացի մի ծանոթ ասում է, թե մենակ ապուշները կարող են մտածել, որ սա արհեստականորեն սարքած բան է: Թող ես լինեմ մեկն այդ ապուշներից, բայց ինքս էլ եմ կարծում, որ սա սարքած բան է:
-Այդ տեսակետների բախումն արդեն շատ լուրջ բնույթ է կրում: Այն վերածվել է Բիլ Գեյթս-Դոնալդ Թրամփ հակամարտության: Դուք, փաստորեն, Թրամփին հարող կողմ եք:
-Այո՛, իմ համեստ դիրքերից ես Թրամփի տեսակետի կողմնակիցն եմ:
-Գևորգ Գրիգորյանի (Ջոտտո) արվեստանոց-թանգարանը, ինչպես գրեթե բոլոր թանգարանները, միացել է առցանց աշխատանքի հարթակին: Ձեզ՝ իբրև թանգարանի ղեկավարի, բավարարու՞մ է այդ հարթակը՝ որպես աշխատանքային տարածք:
-Իհարկե չի բավարարում: Բայց պետք է գոհանանք եղած հնարավորությամբ և աշխատենք: Ասեմ, որ այդ աշխատանքը մեծ պատասխանատվությամբ ու սիրով իրականացնում է մեր թանգարանի գիտաշխատող Սիլվիա Մանուչարյանը, ինչի համար ես շատ շնորհակալ եմ իրեն:
-Այս օրերին մենք, չհայտարարված որոշմամբ, նաև միմյանց ենք փորձում սատարել հետաքրքիր «առցանց-առաջարկություններով»: Շնորհակալությամբ ասեմ, որ վերջերս ինձ մի ֆիլմի հղում էիք ուղարկել: Տոնինո Գուեռայի և Վլադիմիր Նաումովի «Սպիտակ տոն» ֆիլմն էր: Շատ արժեքավոր, խոր կինոստեղծագործություն էր, որի մեկ հատվածը ինձ հատկապես տպավորեց: Արմեն Ջիգարխանյանի մարմնավորած պարզամիտ հերոսը նայում է Պիտեր Բրեյգել Ավագի նկարին և այնտեղ տեսնում իր ծանոթներին, հարևաններին, այսինքն՝ իր ժամանակի մարդկանց: 500 տարվա վաղեմության կտավ է դա, ինչպես պարզաբանում է Ինոկենտի Սմոկտունովսկու մարմնավորած պրոֆեսորը, բայց դրանում պատկերված մարդիկ, դեմքերը չեն փոխվել: Այսինքն՝ բարձր արվեստը բոլոր ժամանակների ժամանակակի՞ցն է:
-Այո՛, Ջիգարխանյանը նայում է նկարում պատկերվածներից մեկին ու ասում. «Да это же Сынькин хахаль»:
-Ոչ միայն. նաև իր հարևան ամուսիններն են այդ նկարում, որ արտել են բացել ու լավ փող են աշխատում, իր հարևան զզվելի պառավը, նրա մոտ գնացող-եկող առևտրական կինը: Սա ի՞նչ ֆենոմեն է:
-Դա նախ և առաջ Բրեյգելի՝ Բրեյգել Ավագի ֆենոմենն է: Նա նկարիչ չէ, ես չեմ էլ կարող ասել, թե նա ինչ է: Նաումովից առաջ Բրեյգելին դիմել է շատ ավելի հետաքրքիր, շատ ավելի զորեղ մի ռեժիսոր՝ Տարկովսկին: «Սոլյարիս» ֆիլմում մի չքնաղ հատված կա՝ շատ հետաքրքիր, շատ ավելի էսթետիկական, որում Տարկովսկին անդրադառնում է Բրեյգել Ավագին: Ինչ վերաբերում է Գուեռային, նա իր կերպարներով մի քիչ կրկնել է Դոն Կիխոտին և Սանչո Պանսային: Դոն Կիխոտը Սմոկտունովսկին է, Սանչո Պանսան՝ Ջիգարխանյանը: Գուեռան երկրագնդի հետաքրքիր մարդկանցից մեկն էր: Պատահական չէ, որ նրան այդքան սիրում էր մեր Փարաջանովը, և Գուեռան էլ՝ Փարաջանովին:
-Եվ առհասարակ Հայաստանն ու հայությանն էր սիրում Գուեռան ու մեր մեծ բարեկամն էր, «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնի սիմվոլներից մեկը:
-Այո՛: Եվ պատահական բան չէ, որ Գուեռան անդրադարձել է Բրեյգելին: Գալով Ձեր հարցին՝ ասեմ որ հատկապես Բրեյգելը շատ մեծ նյութ է տալիս՝ ասելու համար, որ ոչ թե իր՝ բրեյգելյան ժամանակներից, այլ շատ ավելի հին՝ մեր թվարկությունից առաջ եղած ժամանակներից մինչև այսօր շատ բան չի փոխվել: Սրանում կարելի է համոզվել՝ կարդալով նշածս գիրքը՝ Հակոբ Մանանդյանի «Տիգրան Երկրորդը և Հռոմը»: Մանանդյանի գիրքը եթե կարդաք, կտեսնեք, որ այսօրվա աշխարհում նույնն են քաղաքական հարաբերությունները, ինչ եղել են անտիկ ժամանակներում: Երբ դիտարկում ենք հին աշխարհի պատմությունը՝ Հռոմի պատմությունը, Հունաստանի պատմությունը, Հայաստանի պատմությունը, տեսնում ենք, որ աշխարհը գրեթե նույնն է:
Զրուցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ
Հեղինակի նյութեր
- Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
- Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
- Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
- Դերենիկ Դեմիրճյան-145
- «Այս մարդիկ չեն սիրում մեր ժողովրդին, պատրաստ չեն նրա հոգսը կրելու՝ առանց պարգևավճարի»
- «Պետությունը կորցրել է իր դեմքը, և եթե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնաժամն ավելի խորանա, ուղղակի կկործանվենք»
- «Կա այսպիսի մի կարծիք՝ հարկ է ստեղծել Հայաստան ամրոց-պետություն»
- «Մի բան հստակ է՝ այս իշխանությունները պետք է անհապաղ հեռանան»
- «Եթե մեր մշակույթը լիներ բարձր մակարդակի վրա, մենք այսօրվա ողբերգությունը չէինք ունենա»
- «Մեր թշնամու գործած ոճիրներից ու հանցագործություններից ոչ մեկը թույլատրված չէր որևէ օրենքով»
- «Ի սկզբանե մտածել են արնաքամ անել ժողովրդին, բերել-հասցնել մի վիճակի, որ հետո ասեն՝ դե՜, չդիմացանք, ու ստորագրեն այս փաստաթուղթը»
- «Վերջին տեխնոլոգիաներով զինված հարուստ, անպարտ բանակ, սեփականին զուգահեռ՝ պետական հզոր արդյունաբերություն պիտի ստեղծենք»
- «Եթե հիմա ենք գնում փոխզիջման, դրա տակ ի՞նչ է ենթադրվում. ինքնաոչնչացու՞մ, ինքնասպանությու՞ն»
- «Աստված մեզ հետ է և մեր արդար գործին զորավիգ»
- «Պարտադրված պատերազմը, իհարկե, ծանր բան է, բայց մենք պատրաստ էինք դրան»
- «Հանուն ազգի, հանուն հայրենիքի զոհվածների հերոսությունը չափանիշների փոփոխության ենթակա չէ»
- «Ինչպես Հիսուսը, այդպես էլ Նարեկացին Աստծուց ներողություն է խնդրում բոլորիս մեղքերի համար»
- «Մենք աշխարհի մեջ ենք, ու աշխարհն է մեր մեջ. պարզապես, որպես գաղտնի զենք, ունենք Ոգին, որ մեզ պահել ու պահելու է»
- «Մենք Աստուծոյ փառք կու տանք, որ հայրենիքը կը մնայ հայրենիք եւ մեր մնայուն հասցէն»
- «Կարդում էի այն ստեղծագործությունների ցանկը, որ պատրաստվում են հանելու դպրոցական դասագրքերից, ու սարսափում էի»
Մեկնաբանություններ